Gelişimsel disleksi veya özel okuma güçlüğü, doğru, akıcı bir şekilde okumayı öğrenme ve genetik ve çevresel risk faktörlerinin etkili olduğu okuduğunu anlama becerisinde ve bunların karşılıklı etkileşiminin neden olduğu zorluklarla tanımlanan özel bir öğrenme bozukluğudur. Genellikle fonolojik alanın sıklıkla tehlikeye atıldığı dil temelli bir bozukluk olarak tanımlanır (Peterson & Pennington, 2015). Okuma yeteneği, yazılı sembolleri, yani harfleri karşılık gelen sese dönüştürme ve ardından bu sesleri tek bir kelimeye entegre etme becerisini gerektirir. Yeterli öğrenme fırsatları bulunmasına rağmen gelişimsel disleksi, nüfusun yüzde 5 ila 10’unu etkilemektedir (Bosse, Tainturier, & Valdois, 2007).
Disleksi ile ilgili en çok kabul görmüş bilişsel teori, disleksiklerin temel eksikliğinin fonolojik temsiller düzeyinde olduğunu ileri sürer. Bu teori, okuyucular tarafından yapılan okuma hatalarının büyük ölçüde fonolojik kalıpları takip ettiği bir araştırmayla başlar ve disleksik okuyucuların bazı sözel kodlama eksiklikleri olduğu hipotezini öne sürer (Liberman, Shankweiler, Orlando, Harris, & Bell-Berti, 1971). Zayıf fonolojik işlem, okuma başarısızlığının temel bir bileşenidir ve zayıf fonolojik beceriler, sürekli olarak kötü okumayla ilişkilidir. Okuma öncesi fonolojik beceriler, daha sonraki okuma başarısızlığını öngörebilir ve bu alanda yapılan fonolojik müdahalelerin başarılı olduğu kanıtlanabilir. Bununla birlikte, zayıf fonolojik kodlama disleksi için tüm hikayeyi oluşturmaz. Görülüyor ki bazı disleksi vakaları fonolojik değildir, örneğin okuma hatalarının düzensiz kelimeler için mevcut olduğu ve kelime olmayanlar için olmadığı durumlar mevcuttur.
Disleksik çocukların fonolojik modülde belirli bir bozukluğa sahip olduğunu ileri süren fonolojik temsil eksikliği teorisi (Snowling, 2000) fonemlerin normal okuyuculardan farklı bir şekilde kodlanırken, diğer tüm dil alt sistemleri nispeten bozulmadan kalması anlamına gelir (Ramus et al., 2003). Fonolojik eksiklik ve yazılı metnin kodunu çözme üzerindeki etkisi nispeten anlaşılırken, potansiyel olarak bozulmuş görme yeteneklerinin disleksiklerin yazılı becerileri üzerindeki etkisi tartışmalı bir konudur. Disleksik kişiler genellikle görme ile ilgili semptomları anlatırlar, örneğin, yazılı metnin bulanık olduğunu, harflerin veya çizgilerin hareketli olduğunu ifade ederler. Disleksik çocukların yaptığı okuma hatalarının çoğu, zayıf görsel işlemenin bir sonucu olarak açıklanmıştır. Genel olarak, okuma süreci ve hatta okumayı öğrenme süreci, görsel sisteme dayanır ve uzamsal bir ayrıştırma ve hızlı işleme becerisi gerektirir (Vidyasagar, 2004).

Bununla birlikte bir çalışma, okumanın sadece fonolojik becerilerin değil, aynı zamanda işitsel-duyusal ve dikkat süreçlerin, otomatikleştirmenin ve bellek ve görsel-uzamsal becerilerin de dahil olduğu karmaşık bir bilişsel süreç olduğunu göstermiştir (Nicolson ve Fawcett, 1990). Özellikle, görsel-uzamsal süreçlerin okumada çok önemli bir rol oynadığı görülmektedir ve görsel-uzamsal eksiklikler ile gelişimsel disleksi arasında bir ilişki olduğu açıklanabilir. Dolayısıyla gelişimsel disleksiye sahip çocukların okuma becerilerini etkileyen görsel-uzamsal becerilerin spesifik katkısı araştırılmalıdır.

KAYNAKÇALAR

Bosse, M. L., Tainturier, M. J., Valdois, S. (2007). Developmental dyslexia: the visual attention span deficit hypothesis. Cognition, 104(2), 198–230. https://doi.org/10.1016/j.cognition.2006.05.009

Liberman, I. Y., Shankweiler, D., Orlando, C., Harris, K. S., & Berti, F. B. (1971). Letter confusions and reversals of sequence in the beginning reader: Implications for Orton’s theory of developmental dyslexia. Cortex, 7(2), 127–142.

Nicolson, R. I., Fawcett, A. J. (1990). Automaticity: a new framework for dyslexia research? Cognition, 35(2), 159–182. https://doi.org/10.1016/0010-0277(90)90013-A

Peterson, R. L., Pennington, B. F. (2015). Developmental dyslexia. Annual Review of Clinical Psychology, 11, 1283–1307. https://doi.org/10.1146/annurev-clinpsy-032814-112842

Ramus F., Rosen S., Dakin, S. C., Day, B. L., Castellone, J. M., White S., et al. (2003). Theories of developmental dyslexia: insights from a multiple case study of dyslexic adults. Brain 126 841–865. https://doi.org/10.1093/brain/awg076

Snowling, M. J. (2000). Dyslexia: A Cognitive–Developmental Perspective. Oxford: Blackwell.

Vidyasagar, T. R., Pammer, K. (2010). Dyslexia: a deficit in visual–spatial attention, not in phonological processing. Trends in Cognitive Sciences, 14(2), 57–63. https://doi.org/10.1016/j.tics.2009.12.003